Dat we in een steeds complexer lijkende wereld leven, is jou wellicht niet ontgaan. Maar heb je je al afgevraagd wat maakt dat de ene er vrij vlot mee omgaat en de ander er zijn tanden op stukbijt? En weet je eigenlijk hoe het met jou gesteld is? Hoe goed jij omgaat met dilemma’s, spanningsvelden, tegenstrijdigheden in én buiten jezelf? Sinds we ons boek ‘Paradoxaal Coachen’ publiceerden, geraakten Ivo Brughmans en ik helemaal begeesterd door de vraag: wat heb je nodig om paradoxaal competent te zijn? We kwamen tot een zorgvuldige selectie van 8 cruciale vaardigheden die een grote rol spelen in hoe we omgaan met complexiteit en met tegenstellingen.
VAARDIGHEID #1: ZELFREFLECTIE EN METAPOSITIE INNEMEN
Dit gaat over de mentale lenigheid om jezelf vanuit een metapositie te kunnen observeren. Even uit de actie van het moment stappen en op een bewuste manier nagaan wat je in die situatie nu precies voelt, denkt of doet. Dit proces kan zich ook tegelijkertijd afspelen: je zit én in de actie, én je overschouwt het. M.a.w., je kan de positie van innerlijke observator innemen.
Deze metapositie laat je toe om jezelf in de bredere context te zien. Misschien zit je gevangen in een bepaalde rol of positie, die jou of de situatie niet per se vooruithelpt. Of is je gedrag gebaseerd op ingesleten trigger-respons-patronen, die in het verleden hun nut hebben bewezen, maar in de huidige situatie niet meer functioneel blijken te zijn. Door deze patronen in jezelf te observeren, val je er niet meer volledig mee samen.
Dit vraagt meer dan een louter abstracte manier van denken. Het gaat ook over aandacht hebben voor subtiele en concrete signalen (lichamelijk, emotioneel, mentaal). Wat voel en ervaar je? Wat doet dit met jou? Dankzij dit observeren voel je ook beter aan welke respons een bepaalde situatie precies vraagt.
Maar hoe zelf-reflectief we ook proberen te zijn, er zijn altijd blinde vlekken. Gelukkig is de blik van de buitenstaander er nog! Waar zelfreflectie onvermijdelijk tekortschiet, kan de feedback van anderen uitstekend aanvullen.
VAARDIGHEID #2: WOORDEN GEVEN AAN ONZE INNERLIJKE WERELD
Hoe concreet kan je de spanningsvelden die je ervaart benoemen? Daar gaat deze vaardigheid over. Je kan het ook zien als: de vinger kunnen leggen op de (soms zere) wonde. Het is een combinatie van nader onderzoeken en de juiste woorden vinden voor wat je bezighoudt.
Belangrijk hierbij is de wil en de durf om dieper te graven: waar gaat dit spanningsveld echt over? Welke kanten van jezelf schuren daar met elkaar? Hoe bepalend is dit spanningsveld voor hoe je je leven leidt? En kan je je spanningsveld in neutrale bewoordingen beschrijven, zonder uitgesproken positieve of negatieve emotionele lading dus? Bijv. de spanning tussen ‘beslissen’ en ‘exploreren’ i.p.v. die tussen ‘doorpakken’ en ‘besluiteloosheid’.
Deze vaardigheid gaat ook om het willen en kunnen bespreekbaar maken van lastige zaken. De dingen die iedereen wel voelt, maar niet durft uit te spreken. De uitdaging hierbij is om deze enerzijds specifiek en concreet te maken en anderzijds hierin dicht bij je eigen beleving en verantwoordelijkheid te blijven, zonder anderen te beschuldigen of aan te vallen.
VAARDIGHEID #3: ONGEMAK TOELATEN
De wereld op een ‘én-én’ manier benaderen vraagt moed en triggert vaak allerlei onzekerheden. Daarom is ‘ongemak toelaten’ van zo’n groot belang om paradoxaal competent te zijn. Het gaat over het ruimte geven aan spanning, weerstand, controleverlies, emoties, niet-weten, fouten maken, negatieve feedback, enz., in plaats van deze trachten weg te poetsen of te fixen.
Durf jij je vertrouwde comfortzone te verlaten? Durf je jezelf kritisch te bevragen, jouw zekerheden en vertrouwde posities in vraag te stellen? En wat gebeurt er als je dit loslaat? Verlies je dan alle grond onder je voeten of dient er zich vanzelf iets nieuws aan en vind je een nieuw evenwicht?
Een ander aspect van deze vaardigheid is de bereidheid om kanten van jezelf te zien en toe te laten die je niet zo leuk vindt. Vaak is wat we opmerken niet in overeenstemming met het beeld dat we van onszelf willen. We hebben – bewust of onbewust – de neiging om wat onwenselijk is eruit te filteren en slechts één (opgepoetste) kant van het verhaal over te houden. Maar deze ongewenste kanten zijn even goed delen van onszelf. Ze hebben een functie en zijn nodig voor ons innerlijke evenwicht. In sommige gevallen zijn het zelfs verborgen talenten die we ook op een productieve manier kunnen inzetten.
Tenslotte gaat deze vaardigheid over het ontwikkelen van compassie naar jezelf en naar anderen. We zijn niet perfect en hebben allerlei scherpe kantjes, maar het vechten ertegen kost onevenredig veel energie, zonder dat succes gegarandeerd is. Het is veel productiever om onszelf met mildheid te bekijken en de gespaarde energie aan te wenden om deze ‘kleine kantjes’ toch nog een positieve bestemming te geven.
VAARDIGHEID #4: OPEN EN ONDERZOEKENDE HOUDING
We beschrijven het ook als een ‘learning mindset’: zaken die op het eerste gezicht ‘vechten’ met onze waarden, overtuigingen en intenties (of die gewoon onbekend voor ons zijn) met verwondering en nieuwsgierigheid bekijken.
Misschien is jouw eerste reflex om meteen te (ver)oordelen of bang te zijn voor het nieuwe. Dit hoeft geen probleem te zijn, mits dit er een tweede beweging volgt: het proberen te begrijpen wat de onderliggende (positieve) intentie is van dat ‘andere’ of ‘nieuwe’. Elk gedrag heeft een positieve drijfveer en functie, ook al is de vorm waarin het verschijnt misschien verwerpelijk of destructief.
In de omgang met anderen betekent dit dat je verder tracht te kijken dan wat mensen zeggen of doen, ook al stuit je dat tegen de borst. Je gaat op zoek naar de onderliggende behoeften, belangen, waarden en doelen die dit gedrag sturen. Dit start met het stellen van vragen en het tonen van oprechte belangstelling. Of jezelf afvragen ‘wat maak dat de ander daar zo over denkt?’.
Wat je daar doet, is niets minder dan je oordeel opschorten. Dat kan best tegennatuurlijk aanvoelen. We zijn uiteraard emotionele wezens en oordelen helpt ons om richting te bepalen en te overleven. Maar een onderzoekende houding aan de dag leggen helpt ons te begrijpen waar bepaalde uitingen vandaan komen, zonder dat we het daarom eens moeten zijn met de inhoud.
VAARDIGHEID #5: BEWUST VERSCHILLENDE KANTEN VAN ONSZELF INZETTEN
Deze vaardigheid gaat over het bewust naar de voorgrond of de achtergrond brengen van je verschillende kanten (subpersonen, identiteiten, waardensets, enz.) naargelang wat de situatie nodig heeft. Bijvoorbeeld, in de ene situatie of context haal je je actiegerichte kant boven, in een andere je reflectieve kant. Je kan het zien als de ‘responsive’ functie op een website, hij doet het zowel op pc als smartphone goed.
Toegepast op een polariteit, zoals bv. actie versus reflectie, wil dat zeggen dat beide kanten in ons aanwezig zijn en dat we ze ook kunnen oproepen wanneer dit nodig is. Dit verschaft ons de flexibiliteit en wendbaarheid om snel en gepast te reageren op verschillende situaties.
VAARDIGHEID #6: EN-EN-DENKEN
We spreken hier over het creatief vermogen om tot nieuwe combinaties te komen van ogenschijnlijk tegengestelde richtingen. Dat kan alleen als je naar de essentie van beide polen kan gaan, en je kan loskomen van de concrete verschijningsvorm waarin deze zich voordoen. Zo komen we tot creatieve mengvormen komen. Of zoals F. Scott Fitzgerald het treffend formuleerde: ‘The test of a first-rate intelligence is the ability to hold two opposing ideas in mind at the same time and still retain the ability to function’.
Denk bijvoorbeeld aan het gevoelige maatschappelijke vraagstuk van hoe om te gaan met koloniale standbeelden of Zwarte Piet. In plaats van in een stellingenoorlog terecht te komen tussen heftige voor- en tegenstanders, is het constructiever om te kijken waar dit vraagstuk wezenlijk over gaat. Koloniale standbeelden en Zwarte Piet zijn slechts concrete verschijningsvormen van botsende waarden op een dieperliggend niveau, zoals tussen eigenheid en inclusie of tussen traditie en vernieuwing. De en-en-vragen die zich dan stellen zijn: hoe kunnen we én onze eigen identiteit en eigenheid bewaren én die verruimen zodat ze herkenbaar is voor iedereen? Hoe kunnen we trouw zijn aan onze tradities én die aanpassen aan wat deze tijd nodig heeft?
VAARDIGHEID #7: DE DIALOOG AANGAAN
Waar de vorige vaardigheden in eerste instantie gericht zijn op hoe we met onze eigen spanningsvelden omgaan, gaat deze vaardigheid over de interactie met anderen waarmee we in een spanningsrelatie staan. We zijn zelf deel van een sociaal systeem en dus ook onderdeel van allerlei polariserende bewegingen die in dat systeem plaatsvinden. Bijvoorbeeld, in de werkrelatie ben jij de mensgerichte pool en is je collega de taakgerichte pool. Of je wordt door de sociale dynamiek onbewust en soms ongewild in de rol geduwd van zorger, leider of rebel.
Naast de open en onderzoekende houding (vaardigheid 4) vereist dit dat je je kan inleven in de leefwereld van anderen en deze ook tot op zekere hoogte in jezelf kan herkennen. Dit vraagt best wel moeilijke dingen van onszelf: we moeten onze eigen schaduwkanten onder ogen durven zien, maar we moeten ook nog eens beschikken over uitgebreide communicatievaardigheden. Want soms moeten we het hebben over de inhoud, dan weer over hoe wij en onze gesprekspartner(s) er zich bij voelen, hoe we het samen doen, waar we samen naartoe willen, enz. Het effectief kunnen voeren van de dialoog betekent ook dat je als een koorddanser moet balanceren tussen allerlei tegengestelde waarden. Zo is er de uitdaging om enerzijds open te staan voor het perspectief van anderen, maar anderzijds ook de eigen waarden en belangen niet uit het oog te verliezen. Het vereist dat je je eigen ego kan overstijgen zonder dat je je van de baan laat rijden.
VAARDIGHEID #8: Ego overstijgen en kwetsbaarheid tonen
Deze vaardigheid gaat er over dat je je eigen positie (overtuigingen, rol, inbreng, zelfbeeld, status, enz.) in een breder perspectief kan plaatsen en het relatieve belang ervan inziet. Het gaat over je eigen ego opzij kunnen schuiven wanneer dit een betere oplossing of hoger doel in de weg zit en dat je fouten en tekortkomingen kunnen toegeven. Zonder jouw fundamenteel gevoel van zelfwaarde te verliezen, ook dat nog!
Communiceer jij transparant over jouw onzekerheden? Kan je met mildheid, humor en een gezonde dosis zelfrelativering naar jouw eigen inconsistenties en schaduwkanten kijken?
HOE DEZE PARADOXALE VAARDIGHEDEN INZETTEN?
Metacompetenties
Onze paradoxale vaardigheden zijn enigszins anders dan de competenties zoals we die klassiek kennen, denk bijvoorbeeld aan ‘resultaatgerichtheid’, ‘zorgvuldigheid’, of ‘teamplayer zijn’. Deze klassieke competenties focussen doorgaans op één bepaalde kant en waarde. De acht paradoxale vaardigheden zijn eerder te begrijpen als metacompetenties. Het zijn de vaardigheden die mogelijk maken dat je de boel kan overschouwen en vlot kan navigeren tussen de vele polariteiten in en buiten jezelf.
Ontwikkelbaarheid
De paradoxale vaardigheden hebben in eerste instantie te maken met bewustwording en met het kunnen observeren van onze innerlijke wereld. Sommige mensen zijn ‘van nature’ al meer gericht op introspectie, terwijl anderen dat echt als een tweede reflex moeten leren. Het is een spier die je door oefening kunt ontwikkelen, en dit op verschilende manieren. Meer introspectieve methoden, zoals mindfulnessachtige oefeningen, kunnen hier behulpzaam zijn, maar ook het inzetten van de blik van de omgeving (d.m.v. bijvoorbeeld feedback) is iets dat je heel bewust kan doen.
Een flexibele en inclusieve identiteit
Wat helpt bij de ontwikkeling van deze vaardigheden is dat je identiteit niet meer ziet als een perfect gestroomlijnd en consistent verhaal, maar eerder als een eclectisch en een beetje rommelig samenraapsel van tegenstrijdige elementen waarmee prima te leven valt. Een dergelijk inclusief identiteitsconcept is veel veerkrachtiger en robuuster voor verandering dan een gestroomlijnde ‘alles-of-niets-identiteit’. Als je door omstandigheden geconfronteerd wordt met die andere kanten van jezelf, dan valt je bestaande identiteit niet uit elkaar. Het kan gemakkelijk deze ‘nieuwe’ elementen een plaats geven en ze ook nog eens productief aanwenden.
Authenticiteit
Je kan de paradoxale vaardigheden ook instrumenteel inzetten om je gelijk te halen of zelfs om anderen te manipuleren. Bijvoorbeeld: je doet alsof je het standpunt van de ander waardeert en je bereid bent om je eigen principes in vraag te stellen, maar in feite gebruik je dit om je eigen agenda door te duwen.
Daarom hoort bij het ‘paradoxaal competent zijn’ ook de dieperliggende intentie en mindset achter de vaardigheden. Gaat het over het realiseren van meer balans en openheid of over het toepassen van enkele truukjes?
DOE DE TEST!
Wil je graag weten hoe paradoxaal vaardig jij wel bent? Dat treft, want we ontwikkelden een vragenlijst dat je inzicht zal geven in hoe goed jij elke vaardigheid al inzet. De vragenlijst loopt momenteel in een betaversie en kan je hier doen. Achteraf kan je ook nog onze ontwikkeltips downloaden, want daar gaat het ons precies om: dat iedereen kan werken aan zijn/haar paradoxale competentie!
OVER ONS
Ivo Brughmans is filosoof, politicoloog, managementconsultant en auteur. Hij heeft 25 jaar gewerkt voor een internationaal adviesbureau en is meer dan 14 jaar bezig met het thema van paradoxaal leiderschap: ogenschijnlijk tegengestelde waarden met elkaar verbinden. Hij schreef hierover verschillende boeken en geeft hierover inspiratiesessies, workshops en trainingen.
Silvia Derom is coach, trainer en auteur. Ze helpt creatieve generalisten – soms ook multipotentials genoemd – om zich bewuster te worden van hun potentieel, al hun facetten in te zetten en om te gaan met keuzestress, tegenstrijdigheden en complexiteit. Daarnaast is ze oprichter van de Multipassionate Coaching Academy, een online school waar professionals zich specialiseren in coachen op basis van veelheid en complexiteit.
Ivo en Silvia schreven samen het boek ‘Paradoxaal coachen. Hoe je tegenstellingen tot kracht maakt in leven, werk en teams’ (Boom, 2019).